Pamięć jest rzeczą niezbędną w procesie nabywania nowych umiejętności. Pozwala ona na uzyskiwanie i utrwalanie nowo nabytych wiadomości. Umożliwia również ich klasyfikację i organizację, a także późniejszą wymianę informacji ze środowiskiem. Kłopoty z pamięcią dotykają nie tylko dorosłych, ale i dzieci, często objawiając się trudnościami ze skupieniem i koncentracją. Skąd się biorą? Jak im zapobiegać?

Udostępnij

Jak działa pamięć u dzieci?

Pamięć rozwija się już w okresie prenatalnym¹, jednak pełną funkcjonalność osiąga około 15. roku życia. Jej rozwój zależy od warunków życia dziecka – wsparcie, jakie uzyska ono w tym okresie, zdeterminuje jakość pamięci w dorosłym życiu.

Początkowo dziecięca pamięć ma charakter mimowolny, a pamięć dowolna zaczyna się powoli rozwijać pod koniec wieku przedszkolnego. Ćwiczenia pamięci dowolnej odbywają się codziennie – gdy dziecko musi zapamiętać prośbę nauczyciela czy rodzica, nauczyć się wierszyka lub piosenki.

Koncentracja również jest jedną z funkcji poznawczych rozwijającą się już od pierwszych dni. Podobnie jak w przypadku pamięci, na jej rozwój największy wpływ mają czynniki środowiskowe i wsparcie, jakie oferowane jest dziecku przez otaczających go dorosłych. Jak pamiętają dzieci?

Noworodki

Noworodki mają bardzo słabą pamięć. Zapamiętują to, co widzą, zaledwie na minutę lub dwie. Brak tu więc jakiejkolwiek koncentracji. Ten proces działa u nich na zasadzie skojarzeń, a wspomnienia są magazynowane już od pierwszych dni. Dlatego takie maluchy “wiedzą”, że płacz natychmiast sprowadza opiekuna – ten schemat przecież wielokrotnie się powtarzał.

Niemowlęta

Pod koniec 1. miesiąca życia niemowlę jest w stanie rozpoznać opiekuna², a w 3-4. miesiącu – inną bliską rodzinę (rodzeństwo, babcie). Pamięta ich jednak tylko przez około 2 tygodnie.

W piątym miesiącu dziecko jest w stanie rozpoznać, czy dana zabawka jest nowa, czy już ją widziało. Pamięć o niej pozostanie w jego głowie przez około 3 tygodnie.

Między 6 a 7. miesiącem³ zaczyna reagować na swoje imię, pamiętając jego brzmienie. U dziecka powoli buduje się skupienie i koncentracja. Rozpoznaje również proste obrazki w książeczce, wie, gdzie jest jego łóżeczko, a gdzie krzesełko do karmienia. Zaczyna pamiętać codzienne otoczenie.

Z kolei około 9. miesiąca dziecko zaczyna zapamiętywać proste zależności – np. że jeśli pociągnie za sznurek karuzeli, to ta zacznie się kręcić i grać.

Pierwszy i drugi rok życia

Z końcem pierwszego roku maluch⁴ pamięta całkiem sporo gestów, które chętnie naśladuje. Wykorzystuje także słowa, których znaczenie zna i które kojarzy z konkretną osobą lub przedmiotem. Często też je powtarza.

Nie umie jednak zapamiętać wydarzeń, przez co ciągle próbuje się wspinać, mimo tego, że już nie raz spadł z kanapy. Ten okres to także wzmożony rozwój pamięci podświadomej, która objawia się przez naśladowanie. Maluch bawi się w dom lub “gotuje” jak mama. Rozwija przy tym zmysł orientacji, obserwacji i zapamiętywania sytuacji.

Bardzo często mogą pojawiać się problemy z koncentracją czy pamięcią. Nie jest to jednak nic dziwnego – młodemu umysłowi brakuje skupienia.

Trzy i czterolatki

Trzylatek⁵ opowie mamie, co jadł na obiad w przedszkolu, ale nie pamięta, u której babci był na urodzinach dwa miesiące wcześniej. Chociaż nie potrafi przywołać wspomnień, to będą się one gromadzić w jego podświadomości, kształtując osobowość i charakter malca. Jeśli na tym etapie pojawią się problemy z koncentracją i skupieniem, można popracować z pociechą nad treningiem mózgu. Nadal nie ma jednak powodów do nadmiernych obaw.

Czterolatek natomiast zna około 1500 słów i potrafi bez problemu składać je w proste zdania, zna części ciała, zawody, wie gdzie mieszka i kim są jego rodzice.

Wraz z wiekiem dziecko nabiera coraz to nowych umiejętności i rozwija te już nabyte. Dalszemu rozwojowi podlegają wszystkie funkcje poznawcze, rozumowanie logiczne i poprawia się pamięć.

Zaburzenia koncentracji u najmłodszych. Skąd się biorą?

Zaburzenia koncentracji u dzieci mogą mieć wiele przyczyn. Do najczęściej występujących należy jednak tak zwane przebodźcowanie, czyli zbyt intensywne działanie impulsów zewnętrznych. Gdy dziecko doświadcza wielu różnych wrażeń zmysłowych w krótkim czasie, a mózg nie ma czasu na to, by każde z osobna zaszufladkować i poukładać, zlewają się one w umyśle dziecka w jeden wielki szum. A to może powodować brak koncentracji u dzieci.

Deficyty uwagi u dzieci mogą mieć swoje źródło także w neurologii, będąc związanymi ze zbyt wolnym lub zahamowanym rozwojem struktur mózgu. W takich wypadkach konieczna jest odpowiednia diagnostyka i wdrożenie leczenia, które usprawni budowę mózgowia i pozwoli na lepszy rozwój pamięci i innych funkcji poznawczych.

Inną medyczną przyczyną problemów z pamięcią i koncentracją u dzieci może być ADHD (zespół nadpobudliwości psychoruchowej) lub ADD (zespół zaburzeń uwagi). Obydwa schorzenia są zwykle diagnozowane między 6. a 9. rokiem życia dziecka, ze względu na objawy utrudniające lub uniemożliwiające funkcjonowanie w środowisku szkoły.

Zwykłe rozkojarzenie czy problem – kiedy trudności z pamięcią powinny martwić?

Brak koncentracji u dzieci nie zawsze stanowi powód do zmartwień. Często problemy ze skupieniem się wynikają wprost z danego etapu rozwojowego i niedojrzałości układu nerwowego. Kiedy brak skupienia to tylko przejściowa norma, a kiedy może zwiastować kłopoty?

Brak koncentracji u dzieci poniżej 10. roku życia

Najczęściej zaburzenia koncentracji są diagnozowane w wieku szkolnym⁶. Jest to okres, w którym koncentracja, pamięć i inne funkcje poznawcze dziecka są nieustannie weryfikowane i oceniane. Jednak problemy z koncentracją można zauważyć już u znacznie młodszych dzieci.

Warto pamiętać, że u 3 lub 4-latka zdolność skupiania uwagi jest zależna od poziomu rozwoju układu nerwowego, który w tym wieku jest jeszcze całkiem niedojrzały. Dlatego do mniej więcej 5. roku życia maluchy mają mocno rozproszoną uwagę i ciężko skupić im się nad czymś na dłużej.

Co zaś ze starszymi pociechami? Brak koncentracji u dziecka 7-letniego może być już powodem do obaw. Deficyty uwagi w tym wieku mogą zostać zauważone na podstawie poniższych symptomów:

• problemy ze skupieniem się na wykonywanym zadaniu, zwłaszcza jeśli jest długotrwałe,
• podopieczny nie jest w stanie wykonać żadnego zadania do końca, często rezygnuje,
• dziecko nie przykłada się do powierzonych mu zadań, wykonuje je niestarannie,
• nie potrafi dostrzec prostych szczegółów,
• popełnia proste błędy, wynikające z nieuwagi,
• nie potrafi samo się zorganizować do pracy lub nauki,
• jest rozkojarzone i roztrzepane, nie pamięta, gdzie zostawiło swoje rzeczy,
• rozprasza się pod wpływem najlżejszych impulsów.

Jeśli powyższe objawy nie znikają pomimo zmiany środowiska lub utrzymują się przez ponad 6 miesięcy, należy wybrać się z dzieckiem do specjalisty, celem dalszej diagnostyki zaburzeń poznawczych. Brak koncentracji u dziecka 7, 8-letniego i starszego powinien być powodem do niewielkich obaw.

Problemy z koncentracją u nastolatków

Brak koncentracji u starszych dzieci nie zawsze jest wynikiem defektów neurologicznych. Zwłaszcza nastoletnie deficyty uwagi często są spowodowane burzą hormonalną wieku dojrzewania i związanymi z nią przeżyciami. Swój udział w zaburzeniach koncentracji mają również takie czynniki jak przemęczenie, niewyspanie czy zła dieta. W takim wypadku poprawa następuje po likwidacji negatywnych czynników lub po zakończeniu adaptacji dziecka do zaistniałych okoliczności.

Warto pamiętać o tym, że wiek nastoletni to okres coraz większych wymagań – zarówno ze strony rodziców, szkoły, jak i społeczeństwa. Od nastolatków wymaga się wielogodzinnego skupiania uwagi na lekcjach. Muszą przyswajać ogromne ilości wiedzy w krótkim czasie. A ich mózg jeszcze tego nie potrafi. Ma trudności z efektywną nauką, syntetyzowaniem i przetwarzaniem informacji i długotrwałym skupieniem.

Według badań nawet 30% nastolatków odczuwa przewlekłe przemęczenie⁷. A zmęczony umysł źle funkcjonuje.

Brak koncentracji np. u dziecka w wieku 13 lat jest powodem do wizyty u specjalisty. Zwłaszcza, jeśli problemy utrzymują się mimo poprawy warunków do nauki i wdrożenia zmian w trybie życia.

Jak poprawić koncentrację i pamięć u dziecka?

Zaburzenia koncentracji i uwagi u dziecka można minimalizować poprzez dietę bogatą w kwasy omega-3, 6 i 9. W jadłospisie powinny gościć również produkty bogate w witaminę D i A. Do poprawy pamięci pociech przyczyni się także aktywny tryb życia i regularny wysiłek fizyczny. Zwieńczeniem walki z deficytem uwagi u dzieci będzie zaś solidny wypoczynek i trzymanie się stałych pór snu.

Dieta to klucz

Na pracę mózgu ogromny wpływ mają kwasy omega-3, 6 i 9, które muszą być dostarczane z pożywieniem. Dlatego warto w diecie wziąć pod uwagę produkty zawierające te składniki. Dzięki nim łatwiej będzie zażegnać problemy z koncentracją – zarówno u dzieci, jak i nastolatków.

U noworodków karmionych piersią bardzo istotne jest, żeby jadłospis mamy bogaty był w kwasy omega. Taka dieta wspiera odporność niemowląt. W miarę rozszerzania menu można wzbogacić go o ryby morskie (np. dorsze), ziarna, orzechy, warzywa i owoce.

Rytuały na zdrowie

Warto uregulować dziecięcy tryb życia. Zachowanie rytuałów pomaga pociechom uzyskać spokój i pomaga uporać się z brakiem koncentracji oraz zaburzeniami pamięci u dzieci. Posiłki, sen czy czas na zabawę lub lekcje powinny być o stałych porach.

Warto pamiętać, że przedszkolaki potrzebują ok. 10-13 godzin snu na dobę, a starsze – od 9 do 11 godzin. W przypadku dzieci szkolnych warto także robić regularne, kilkunastominutowe przerwy w odrabianiu zadań. W czasie tych przerw dziecko będzie mogło na chwilę rozproszyć uwagę i odpocząć.

Aktywność fizyczna

Regularna aktywność fizyczna pozwala nie tylko odpocząć mózgowi, który nie musi wykonywać skomplikowanych działań myślowych, ale wpływa też na poprawę jego dotlenienia. Czy to będzie spacer na świeżym powietrzu, przejażdżka na rowerze czy gra w piłkę z kolegami – zależy to tylko od wieku i chęci.

Ćwiczenia na koncentrację u dzieci

Wspierając prawidłowy rozwój pamięci i koncentracji można zaoferować dziecku szereg gier i zabaw, które pomogą budować i usprawniać funkcje poznawcze. Stosując takie ćwiczenia, ważne jest, by pamiętać o tym, że mają one być zabawą i urozmaiceniem. Wykonywane z przymusu i na siłę — zwłaszcza w przypadku starszych dzieci – nie odniosą żadnego skutku.

Dzieci 0-3 lat

• Sortery – dla dzieci najmłodszych najpopularniejszym ćwiczeniem koncentracji są wszelkiego rodzaju sortery – czyli dopasowanie kształtów do otworów.
• “Gdzie jest” – czyli w którym kubku znajduje się przedmiot? Dziecko skupiając uwagę na konkretnym kubku, będzie mogło podać prawidłową odpowiedź.
• Memory, puzzle, “znajdź różnicę” – trzylatki chętnie ułożą nieskomplikowane puzzle, odnajdą różnice między obrazkami lub zagrają w prostą grę pamięciową.
• Rysowanie oburącz – to ćwiczenie angażujące obie półkule mózgu, pobudza powstawanie połączeń między nimi, co doskonale wpływa na rozwój koncentracji.

Dzieci 3-6 lat

• “Przypominajka” – nieograniczone możliwości rozwoju pamięci. Wystarczy wymyślić polecenie, np. “Przypomnij sobie, jak nazywają się pieski sąsiadów”. To świetna gimnastyka dla mózgu, który musi odszukać i zebrać te informacje.
• “Sokole oko” – do tej zabawy potrzebne są obrazki, np. z książki i zestaw pytań. Dziecko przygląda się ilustracji przez około minutę, następnie zostaje ona zabrana, a maluch musi odpowiedzieć na pytania. Przykładowe zagadki to “Jakiego koloru był ptak na obrazku?” albo “Ile było jabłek na drzewie?”

Starsze dzieci powyżej 6 lat

• Wymyślanki – dorosły rozpoczyna historię jednym zdaniem, kolejne zdanie dopowiada dziecko. Ważne, by było ono logiczną kontynuacją poprzedniego, tak, aby historia była spójna. Ta zabawa ćwiczy nie tylko pamięć i koncentrację, ale także logiczne myślenie i wysnuwanie wniosków.
• Zgadywanka – rodzic wybiera jeden przedmiot z otoczenia, następnie dziecko, zadając jedynie pytania, na które odpowiedź brzmi tak lub nie, ma za zadanie odgadnąć, o czym myśli rodzic.
• Odbicie lustrzane – starsze dzieci mogą rysować proste przedmioty w lustrzanym odbiciu.

Dla nastolatków dostępny jest szereg łamigłówek, puzzli czy sudoku. Świetnie sprawdzi się także gra w statki, warcaby lub szachy. Jedynym ograniczeniem jest tu kreatywność!

Bibliografia:

1. D. Kornas-Biela, Z zagadnień psychologii prenatalnej [w:]. J. W. Gałkowski, J. Gula (red),W imieniu dziecka poczętego, Rzym-Lublin 1988, s. 56–62.
2. Bee, H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo (redakcja
3. naukowa: A. Brzezińska; przekład: A. Wojciechowski).
4. J. S. Allen, Życie mózgu. Ewolucja człowieka i umysłu, Warszawa 2011
5. Gruszczyk-Kolczyńska, Edyta, and Ewa Zielińska. „Dwulatki i trzylatki w przedszkolu iw domu.” Jak świadomie je wychowywać i uczyć, CEBP, Kraków (2012).
6. Jabłoński, S. (2007). Mechanizmy zmian rozwojowych na początku wieku przedszkolnego a proces edukacji dzieci. Edukacja, 1(97), 102-119.
7. Nowotnik, A. (2012). Funkcjonowanie uwagi u dzieci w wieku wczesnoszkolnym: grupy ryzyka. Edukacja, 117(1), 87-102.
8. KULIK, Agnieszka et SZEWCZYK, Leszek. Poziom i rodzaje zmęczenia u nastolatków. 2000.